get this widget here

Wednesday 26 August 2015

Matematika lan Sastra

Olih: I Putu Supartika

Matematika. Mirengang kruna matematika, minab wénten sané seneng lan wénten sané nganggep sukeh. Napimalih ring matematika wénten akéh rumus-rumus, taler wénten logika-logika, analisis lan wénten téoréma sané perlu kabuktiang kepatutannyané. Indiké punika minab ngawinang akéh anaké sané nganggep matematika punika sukeh. Lan rikala malajah matematika nénten perlu ngafal, nanging i raga patut resep ring matéri sané palajahin i raga. Yéning nénten resep, sinah paplajahané punika pacang digelis kaengsapang. Nanging, yéning i raga sampun resep, sinah i raga pacang seneng malajahin matematika. Napimalih ring sang sané seneng tantangan, matematika sampun akéh nyediaang tantangan punika.
Mawicara indik matematika, pateh sakadi mawicara indik sastra. Manut ring pinampen titiangé, matematika lan sastra punika akéh maduwé kapatuhan. Nénten ja akéh binannyané, yadiastun ngenahné mabinayan pisan. Yakti matematika punika ilmu éksak, lan sastra punika mapaiketan sareng bahasa. Nanging yén pedasang nyingakin, sinah pacang kapanggihin ring dija patuhné. Yéning ring matematika wénten rumus-rumus, ring sastra taler wénten rumus-rumus. Rumus-rumus ring sastra inggih punika rumus-rumus kénkén carané ngolah satua utawi kekawian mangda maduwé artos, mangda maduwé seh lan ciri, asapunika taler mangda lengut lan becik, tur kademenin olih sang sané ngwacén. Nika tuah rumus ring sastra.
Ring matematika wénten téoréma sané patut kabuktiang kapatutannyané, ring sastra taler wénten téoréma. Téoréma ring sastra nénten ja lian tuah bantang kekawian. Bantang kekawian punika patut kabuktiang baan kekawian sané marupa carita, puisi, miwah sané lianan. Yéning bantang kekawian punika nénten kabuktiang baan kekawian sinah nénten pacang maguna, yadiastun bantang satua punika becik. Napi artiné bantang satua becik, sakéwala nénten wénten gunané, lan nénten kaolah dados kekawian?
Yéning malajah matematika patut iraga resep lan nénten dados nganggén hafalan tur i raga patut mengkonstruksi utawi ngwangun ring idép i raga antuk caran i raga padidi mangda napi sané plajahin prasida kaingetang saterusné. Ring sastra indiké punika taler maguna pisan. Rikala makarya kakawian, i raga patut resep tekén bantang kakawian punika. Disubané resep, raris kalanturang antuk ngembangang utawi mengkonstruksi utawi ngwangun bantang kekawian punika dados kekawian. Rikala makekawian punika i raga nénten ja mersidayang ngafal. Sapunapi carané makekawian ulian ngafalang? Cutetné i raga patut kréatif rikala makekawian punika.
Rikala makekawian marupa sastra, yén wénten anak sané nganikaang nénten nganggén logika, sinah sampun iwang. Napi sané makrana? Nénten ja tios, duaning rikala i raga makekawian patut nganggen logika. Logika punika kaarepang pisan rikala ngwangun pamargin satua, mangada kekawiané punika becik. Sastra tanpa logika punika tuah satua puyung. Nénten wénten anak sané nyastra nénten nganggén logika. Pastika jeg nganggén.
Nyastra taler merluang tantangan, krana rikala makekawian i raga sujatiné katantang mangda mersidayang ngawinang anak lianan seneng ngwacén kakawian i raga. Lianan ring punika, i raga taler katantang mangda mersidayang ngembangan bantang kekawian sané panggihin i raga ring kauripané.
Punika tuah akidik ngenénin indik kapatuhan matematika sareng sastra. Sujatiné kantun akéh kapatuhan-kapatuhan sané lianan sané nénten uratiang i raga ring kauripané puniki. Krana punika, ngiring ngawit mangkin sampunang nganggep samian sané wénten ring guminé puniki mabinayan. Yadiastun saking kulit kapanggih mabinayan, nanging isiné durung janten taler mabinayan. Pateh sakadi sastra sareng matematika puniki. Yadiastun ngenahné mabinayan pisan, nanging akéh kapatuhan-kapatuhan sané prasida kapanggihin. Ngiring resepang lan resepang malih mangda sayan resep.


Singaraja, Maret 2015

Penyair

Olih: I Putu Supartika

Penyair. Punika julukan ring sang sané nyurat puisi. Anaké sané seneng ring puisi sampun janten pepes mirengang kruna penyair punika. Nanging, boya ja sané seneng ring puisi kémanten naanin mireng kruna penyair punika. Minab samian anaké uning ring kruna penyair. Nanging napi teges penyair punika? Tiang sujatiné dot uning napi teges penyair punika, sané ngawinang titiang ngaruruh artosnyané ring internét. Sakéwanten tiang nénten ja manggihin teges sané seken-seken lan pas ring keneh tiangé.
Tiang bingung. Sira sané patut kaorahang penyair? Napiké sang  sané sampun maduwé cakepan pupulan puisi? Napiké sané puisi-puisinnyané sampun naanin munggah ring média? Napiké anaké sané seneng nyurat puisi sakéwanten nénten naanin ngawedar sasuratannyané ring media utawi cakepan? Napiké anaké sané wau midep nyurat puisi?
I raga sareng sami sampun uning samian teges kruna punika sampun janten maduwé watesan. Watesan-watesan punika penting pisan mangda nénten rancu. Pateh sakadi kruna penyair puniki, tiang dot uning napi watesan teges kruna penyair punika.
Yén selehin, samian maduwé pinampén sané mabinayan indik kruna penyair puniki, tergantung tetujon lan pabuwatnyané. Minab wénten sané negesin penyair punika wantah sang sané waged nyurat puisi lan sampun ngamedalang cakepannyané sané kabaos buku pupulan puisi. Wénten taler anak sané negesin kruna penyair punika pinaka sang sané seneng makarya puisi yadiastun reriptannyané durung polih kawedar lan durung ngamedalang cakepan marupa buku pupulan puisi. Lan kari akéh pinampén-pinampén lianan saking soang-soang individu. Manut ring déwék titiangé, indiké punika sah-sah kémanten. Krana nika hak ring soang-soang individu ngenénin indik pinampénnyané.
Manut ring Kamus Besar Bahasa Indonésia (KBBI), kruna penyair punika maduwé teges pengarang syair, pengarang sajak, lan pujangga. Yén titiang néwék mikayunin, tegesé puniki kantun rancu. Seken-seken rancu. Minab idadané sampun midep tekén tegesé puniki, nanging kari wénten karancuan sané rasayang titiang sané nganjel keneh titiangé. Titiang durung manggihin watesan sané terang ngenénin indik teges ring Kamus Besar Bahasa Indonesia punika.
Yadiastun teges kruna penyair punika kantun rancu sané asanin titiang, nanging titiang nénten ja banget jagi mligbagang indiké punika. Yén kantun rancu ring artos penyair punika, ngiring sareng-sareng gentosin kruna penyair punika antuk “penulis puisi, pengarang puisi, penyurat puisi” utawi kruna sané lianan sané manut pikayunan idadané becik. Napi ja wastané, sané pinih utama i raga makarya sasuratan sané mawasta puisi.
Sané mangkin, yadiastun kruna penyair punika nénten maduwé teges sané jelas, ngiring sampunang nika banget pikayunina. Yéning nika bes banget kapikayunin, malih pidan i raga pacang nyurat puisi? Sampunang ulian teges kruna sané rancu ngawinang i raga maduwé hambatan ri kala nyurat puisi.
Penyair, penulis puisi, pengarang puisi, penyurat puisi lan napi ja sané wénten hubungané sareng profési punika, jalan terima krana nénten wénten artos sané jakti-jakti jelas lan terang. Yéning dot nyurat puisi, ngiring nyurat puisi. Yén sampun wikan nyurat puisi lan dot ngukuhang utawi nyambatang padéwékané dados penyair rarisang. Nénten wénten sané pacang ngalarang. Mangkin indik teges kruna penyair puniki rarisang selehin ring padéwékané soang-soang. Sapunapi ja pacang negesin, rarisang.


Singaraja, 2 Fébruari 2015

Carik lan Julukan “Negara Agraris”

Olih: I Putu Supartika

Yéning miragiang kruna carik, pastika sampun i raga pacang inget tekéning padi, jijih, beras, miwah petani. Krana ring carik punika wantah genah nandur padi. Padi punika pacang ngasilang jijih, lan jijih sausan kaselip pacang ngasilang beras sané jagi kaanggén nagingin kebutuhan urip sewai-wai. Punika taler ring carik wantah genah para wargané sané maduwé pakaryan dados petani ngelantingang urip. Penghasilan ipuné sabilang wai wantah kapolihang saking hasil carik punika.
Sajabaning dados genah nandur padi, carik taler kaanggén genah nandur jagung, kacang, séla, miwah umbi-umbian lianan sané perah katandur ring cariké. Carik taler kafungsiang dados genah wisata, sakadi ring Jati Luwih sané kakantenang asri saantukan carik punika wénten ring bukité lan nganggén sistem térasering. Sausan panén utawi manyi, carik punika taler kaanggén genah mapelalian layangan olih alit-alité sané seneng malayangan, saantukan ring carik kawéntenané galang.
Dumun, sadurung pembangunané ngalimbak sekadi mangkin, carik punika maduwé tatujon sané jakti-jakti mautama ring kauripan i manusa. Carik punika wantah silih sinunggil genah pakaryan sané mautama. Yéning nénten wénten carik, sinah pacang nénten wénten beras. Krana nénten wénten beras, makanten nénten ja prasida pacang ngajeng nasi. Nanging sajalan ring panglimbak jamané puniki, carik akéh kaalih fungsiang. Carik sané dumun dados genah nandur padi utawi umbi-umbian, mangkin sampun kaanggén nandur sané lianan, minakadi nandur beton, nandur batako, nandur témbok panyengker, miwah nandur témbok kios. Yén sampun sekadi punika, asapunapiang malih pacang ngewaliang wigunan cariké sekadi jatimula?
Indik kawéntenan cariké sané sampun sayan nyupitang, patut kapikayunin sareng-sareng. I raga sareng sami patut urati kapining kawéntenan carik punika sumangdané cariké punika tetep ajeg lan nénten ilang. Napi malih panegara Indonésiané puniki kasengguh pinaka “negara agraris”. Negara agraris punika maduwé teges panegara sané akéhan wargannyané makarya utawi maduwé profesi dados petani. Yén cariké ilang napiké panegara Indonesiané kantun kasengguh negara agraris? Sampun janten julukan punika pacang ilang.
Mangda carik punika nénten ilang lan tetep ajeg tur panegara Indonesiane kantun kasengguh pinaka negara agraris, i raga sareng sami patut maduwé rasa lek. Lek krana panegara  i raga sampun kasengguh pinaka negara agraris, nanging kawéntenan cariknyané sayan ngedikang. Yén i raga nénten maduwé rasa lek sinah sampun pacang élah pikayunan i raga nganggén tanah carik pinaka genah membangun lan kawéntenan cariké sane sampun cupit nika pacang sayan nyupitang lan makelo-kelo pacang ilang. Sinah pacang kakedékin gumi yéning i raga kantos import beras saking dura negara. Yén asapunika kawéntenané, ring dija pacang genahang muan i raga? Ngudiang  panegara sané kasengguh negara agraris kantos import beras?
Indiké punika ngiring pikayunin sareng-sareng. I raga patut sadar, sampunang ulah-aluh nancebang beton ring cariké. Cingakin masih kapungkuran sapunapi panadosne yéning cariké punika ilang. Ngiring sareng-sareng jaga kawéntenan cariké mangda panegara i raga tetep kasengguh negara agraris lan nénten ja perlu malih import beras saking dura negara.


                                                                                    Singaraja, 27 Séptémber 2014

Nyurat, Nyurat, lan Nyurat

Olih: I Putu Supartika

Para pangawi lan samian sané seneng ring sastra Bali Modérn, pastika sampun uning ring I Déwa Nyoman Raka Kusuma utawi sané ketah kauningin IDK Raka Kusuma. Dané wantah silih sinunggil pangawi sastra Bali Modérn sane produktif lan sampun kaloktah ring sajebag Bali lan pinaka silih sinunggil tetua sastra Bali Modérn ring Bali. Dané taler sampun naanin polih makudang-kudang penghargaan minakadi Widya Pataka saking Gubernur Bali lan Sastra Rancagé. Dané taler sampun ngawedar makudang-kudang cakepan puisi lan satua cutet mabasa Bali lan puisi miwah satua cutet dané naanin kawedar ring makudang-kudang koran wiadin majalah.
Bali patut bangga maduwé IDK Raka Kusuma. Krana mawit saking reriptan-reriptané, dané sareng nglestariang basa lan sastra Bali. Ring kawéntenan basa Baliné sané sayan-sayan katinggalin, dané setata ngobarang semangat para yowana Baliné mangda sareng-sareng ngaraménin lan nyurat sastra Bali Modérn. Yadiastun nénten ja molihang asil sané ageng saking nyurat punika, nanging dané nénten ja nyingakin asil sané kapolihang, krana dané bangga ngabdi ring basa Bali mawit saking nyurat puisi lan satua cutet mabasa Bali. Dané nénten naanin ngitung untung rugi masesuratan. Sané pinih utama dané nyurat, nyurat, lan nyurat, asil punika nomer kalih.
Dané sané mangkin dados pamucuk Sanggar Buratwangi Amlapura, taler sareng-sareng membina lan membimbing para yowana Baliné sané seneng ring sastra Bali Modérn. Dané taler sareng-sareng mapitulung tekéning para yowanané sané jagi nerbitang reriptannyané antuk dana saking Sanggar Buratwangi, khususné ring para yowanané sané wénten ring sajebag jagat Amlapura. Pengalaman-pengalaman dané ri kala nyurat katerusang ring para yowanané sané seneng ring sastra Bali Modérn. Lan dané bangga yéning wénten penerus sastra Bali Modérn.
“Napi sané wénten ring kayuné, rarisang surat,” kénten dané naanin mituturin titiang ri kala titiang rawuh ka jeroné sané magenah ring BTN Kecicang Indah, Amlapura. Dané taler maosang “sajelék-jelék pakaryan i raga kari luungan katimbang luung sakéwala nyonték utawi mlagiat kakawian anak lianan.” Indiké punika sané jagi anggén titiang sasekelan idup tur jagi dadosang titiang sundih ri kala titiang malajah ngripta puisi wiadin satua cutet.
Sané mangkin dané kari produktif pisan nyurat. Napiké nyurat puisi Bali Modérn, satua cutet mabasa Bali miwah mabasa Indonésia. Dané akéh maduwé tambunan reriptan sané sampun jangkep jagi katerbitang. Nénten wénten galah sané nénten kaanggén nyurat. Dané jakti-jakti mangabdi ring sastra Bali Modérn mawit ati sané tulus. Yadiastun dané sibuk nyalanin swadarma dados guru pangajian ring SD Saraswati Amlapura, nika nénten ja dados pialang ri kala dané nyurat. Nyurat ngawinang kenehé liang, lan ulian nyurat taler i raga pacang polih sawitra, kénten dané maosang.
Yadiastun dané sampun akéh nerbitang cakepan puisi, satua cutet, miwah novélét nanging dané tetep ngandapang raga sakadi patapan padiné. Ring déwék titiangé dané taler mawicara sakadi puniki: tiang boya ja pacang nguruin Putu, nanging driki ngiring sareng-sareng malajah, tiang masih kantun malajah, tiang polih pengalaman sané lebihan tekéning Putu, tiang wajib nuladang pengalaman tiangé tekéning dik Putu, dumadak ja wénten pikenoh nyané. Titiang makenyem ngwales pawicaran dané. Titiang taler bangga sida matemu sareng IDK Raka Kusuma.
IDK Raka Kusuma patut kadadosang pinaka teladan ri kalaning i raga nyurat sastra Bali Modérn. Napimalih ring sang sané wau malajah nyurat sakadi déwék titiangé. Akéh paplajahan sané kapolihang saking IDK Raka Kusuma. Semangat, komitmen, lan kauletan dané patut pisan kadadosang sundih ri kala i raga masesuratan. Ngiring sareng-sareng lestariang sastra Bali Modérn-é. sampunang ngitung asil, sané pinih utama i raga sampun ngicénin sané pinih becik ring Basa Bali khusuné sastra Bali Modérn.


Selumbung, Januari 2015

Makenalan Sareng Éka Kurniawan

Olih: I Putu Supartika

            Tiang makenalan sareng Éka Kurniawan boya ja sangkaning tiang matemu sareng ragané raris masalaman lan matukar peséngan. Kénten taler, tiang kenal sareng Éka Kurniawan boya ja sangkaning tiang polih ngirimin ragané é-mail, utawi nga-chat ring facebook raris kawales. Nénten ja sakadi punika. Tiang makenalan sareng Éka Kurniawan saking cakepan-cakepannyané sané sampun kawedar. Yadiastun tiang wau kenal sareng dané saking warsa 2014 liwat cakepané, nanging tiang tetep marasa untung polih ngwacén rariptannyané yadiastun nénten ja samian, sangkaning reriptan-reriptannyané sané sampun kawedar punika becik pisan lan maduwé caciri sané khas yén bandingang ring penulis lianan ring Indonesia.
            Sira sané nénten uning Éka Kurniawan? Para penulis pastika sampun akéh sané uning. Éka Kurniawan wantah silih sinunggil penulis sané sampun kaloktah ring Indonésia wiadin ring dura negara sangkaning reriptannyané sané becik. Akéh rariptané sané sampun kawedar ring koran wiadin kacétak marupa cakepan. Taler wénten cakepané sané sampun kaalih baasaang inggih punika “Cantik itu Luka” lan “Lelaki Harimau.” Lan tiang wantah silih sinunggil sané seneng ring rariptannyané.
            Sangkaning iseng-iseng tiang numbas cakepanipuné sané mamurda “Seperti Dendam, Rindu Harus Dibayar Tuntas” sané marupa novél punika, tiang dados kacantol sareng rariptannyané. Yadiastun cakepané punika madaging labél 21+ ring sampulné, sané nyiriang cakepané punika katiba ring sang sané sampun mayusa selikur tiban menekang, nanging tiang meled pisan ngwacén, lan tiang seneng ring daging cakepané punika. Boya ja sangkaning daging caritané sané nyaritayang indik “kedis” sané nénten sida matangi, nanging sangkaning caritané punika wanén. Kadi anak ngawag-awagin, nanging boya ja awag-awagan lan becik panadosné. Daging caritané taler nénten ja ruwet, nanging yéning resepang maarti dalem. Padet, yening manut pinampén titiangé.
            Sangkaning tiang kecantol sareng cakepan “Seperti Dendam, Rindu Harus Dibayar Tuntas,” raris tiang numbas cakepanné sané mamurda “Cantik itu Luka,” novél kapertama saking Éka Kurniawan lan sané ngawinang dané kakenal. Saking cakepané puniki tiang manggihin wangun carita sané mabinayan saking carita sané mamurda “Seperti Dendam, Rindu Harus Dibayar Tuntas.” Boya mabinayan saking daging carita kémanten, taler mabinayan saking téknik penceritaan. Niki nyihnayang Éka Kurniawan nénten ja nganggén téknik penceritaan sané monoton, nanging bervariasi.
            Raris tiang malih numbas cakepanné sané mamurda “Lelaki Harimau” nyaritayang indik anak muani sané marasa déwékné dados macan (harimau). Caritané niki taler ngawinang tiang nyansan kacantol sareng reriptané Éka Kurniawan. Lan sané kaping untat tiang taler ngwacén pupulan satua cutetnyané sané mamurda “Perempuan Patah Hati yang Kembali Menemukan Cinta Melalui Mimpi”. Saking murdan cakepané kémanten sampun becik lan ngawinang para pangwacéné ngedot ngwacén dagingnyané. Ring pupulan satua cutet puniki Éka Kurniawan ngédéngang utawi nyentokan kawagedannyané ngaramu utawi nyusun kruna-kruna dados carita sané becik. Yadiastun carita ring pupulan satua cutet puniki nénten ja sabecik novél-novélnyané—minab sangkaning dané biasa makarya novél—nanging yéning manut pinampén tiangé pupulan satua cutet puniki becik pisan lan ciri khas saking pangawiné kantun neket ring soang-soang carita.
            Sayuwakti tiang durung polih ngwacén samian cakepan-cakepan lan rariptan saking Éka Kurniawan punika, nanging tiang manggihin ring samian daging caritané punika wantah ngabungang unsur réalisme lan unsur suréalisme. Penggabungan unsur punika ngawinang daging caritannyané becik lan pantes kadadosang réferénsi bacaan ring sang sané seneng ngwacén sastra Indonésia utamanipun satua cutet miwah novél. Lianan ring punika, tokoh-tokoh ring sajeroning cakepané taler kuat pisan, lan alur caritané kaplali olih dané sané ngawinang caritané punika sayan becik.
            Nika wantah jalan tiangé makenalan sareng Éka Kurniawan. Sapunapi, idadané taler kacantol sareng rariptannyané?
                                                                                               

                                                                                    Selemadeg Timur, 2 Juli 2015

Kopi Tanpa Gula

Olih: I Putu Supartika

Idadané sareng sami pastika sampun naanin manggihin anak bajang sané mapenganggo serba kuangan. Minab té nika sangkaning bes kabelogan tukang jaité makarya penganggo sané nénten ngitung sikut awak. Minab taler ulian kirangan kain rikala makarya penganggo punika. Napi sangkaning anak bajangé punika bes belogajum. Sampun belog maimbuh ajum.
Ring marginé akeh panggihin unduk-unduk sekadi puniki. Minab ngawai manggihin. Rasané nénten ja tegep dinané puniki mamargi yéning nénten manggihin unduk sekadi puniki. Wénten sané macelana bawak ngédéngang paané. Wénten sané mabaju bawak ngédéngang pungsed. Wénten taler sané mabaju kuangan lan ngédéngang sané nénten patut édéngang. Mih Déwa Ratu, miribké guminé mangkin sampun singsal. Sampun mabading. Miribké aab jagaté ngajahin mangda bajang-bajangé ngédéngang napi sané nénten patut édéngang.
Dumun satondéné wénten penganggo, wantah saja anaké liu sané malalung. Ngédéngang napi sané nénten patut édéngang. Minab sangkaning papineh jatmané sampun ngalimbak lan uning ajah-ajahan tata susila lan tata krama, ipun makarya penganggo anggén nekepin utawi ngilidang napi sané nénten patut édéngang. Sayan ngalimbak papinehné sayan ngamelahang ipun makarya penganggo kantos penganggoné punika becik sakadi modél-modél sané wénten mangkin. Sakéwala sayan ngalimbakné papineh jatmané sampun ménjamin sayan mecikang kawéntenané?
Durung! Yén saja ulian papineh jatmané sané sayan ngalimbak ngawinang kawéntenané nyansan mecikang, ngudiang wénten anak bajang sané mapenganggo kuangan. Yén rereh ring pasar utawi ring toko-toko penganggo kari akéh modél-modél penganggo sané nénten kuangan utawi dados nikaang sampun pragat. Nanging nguda bajang-bajangé mamilih modél penganggo sané kantun kuangan utawi durung ja pragat kajait olih tukang jaité?
Yén manut papineh titiangé, minab anaké bajang sané mapenganggé kuang punika dot ngasanin kénkén guminé dugas durung wénten penganggo, sakéwala ipun kantun mabani takut sané ngawinang ipun tuah bani mapenganggo sané kuangan kémanten lan durung bani malalung sakadi anaké ipidan sadurungé wénten penganggo. Nanging ipun nénten uning yén ring jamané mangkin indiké punika nénten ja patut. Kén krana kénten, mangkin jatmané sampun uning kén sané becik lan kén sané nénten becik. Punika taler jatmané sampun uning tata krama. Yéning sané mapenganggo kari kuangan punika nénten ja naanin masekolah minab kantun wénten “toléransi” duaning minab ipun kirang indik tata krama. Sakéwanten yéning sané mapenganggo kuangan nika sampun masekolah, napi malih tingkatan sekolahné sampun tegeh nika mawasta “keterlaluan.”
Petakon-petakon ngenénin indiké punika pacang majeljel di kenehé. Napi sujatiné sané makrana indiké punika. Napiké niki silih sinunggil contoh dégradasi moral. Miwah petakon-petakon lianan sané méweh pacang kacawis.
Yén nirgamayang titiang jeg sakadi nginem kopi tanpa gula indiké punika. Rasané pait sakéwala ngawinang “ketagihan.” Teges ipuné inggih punika: saja akeh sané nénten seneng nyingakin lan indike punika ngawinang penyakit, sakéwala akéhan masih sané nemenin lan ngawinang ketagihan, kadirasa nénten ja tegep rasané yéning tanpa mapenganggo kuangan.
Indik penganggo kuangan sané kaanggén olih bajang-bajangé. Nika patut pikayunin sareng. Dadosang PR ring padéwékané soang-soang. Para rerama sané maduwé anak alit sakadi punika sampunang baanga kantos kakénten. Baangin ipun pitutur akidik mangda nénten dados “kebiasaan.” Napimalih ring Bali iraga maduwé akéh bacakan tata lan adat sopan santun. Napiké punika tata krama, tata susila, miwah tata sané lianan. Yén indiké punika terus-terusan mamargi lan ketami ngantos bénjang pungkur, bisa-bisa indiké puniki dados silih sinunggil krana sané ngranayang adat Baliné luntur, napimalih penganggo kuangan punika sampun ngrangsukin penganggo adat sané kaanggen rikala ka pura, sakadi sane sampun ketah kauningin akéh bajang-bajangé sané nganggén kamben ring duur entud. Sinah nika silih sinunggil dampak penganggo kuangané punika. Mangda sampunang indiké puniki manados sakadi nginem kopi tanpa gula, wénten sané nénten nemenin sakéwala sané demen akéhan ring sané nénten nemenin lan makelo-kelo dados lumrah.

Singaraja, 4 Maret 2015

Kawéntenan Buku Sastra Bali Modéren ring Perpustakaan Sekolah

Olih: I Putu Supartika

Mangkin sampun akéh buku-buku sastra Bali modéren sané kamedalang olih pangawiné, utamané pangawi sané wimuda. Wénten buku Swécan Widhi saking I Komang Alit Juliarta, Belog saking Tudékamatra, Mlajah saking Madé Suar, Ngurug Pasih saking Putra Ariawan, Yén Bénjang Tiang dados Présidén olih I Putu Supartika, Blanjong olih Ari Dwijayanti lan buku-buku sastra Bali modéren sané lianan. Yadiastun sampun akéh buku-buku sastra Bali sané kamedalang, nanging nénten akéh anak sané uning indiké punika. Minab sangkaning kirangné penyebaran buku-buku punika ring masyarakat.
Napi malih masyarakat umum utawi murid-murid sekolahan, mahasiswa Basa Bali lan guru Basa Bali kémanten taler nénten ja akéh sané uning buku-buku punika. Minab ipun tuah uning ring buku pangawi-pangawi senior kémanten, lan uningné tuah amuncuk kuku. Yéning asapunika kawéntenané, jagi asapunapiang carané mangda akéh pangwacén lan peminat sastra Baliné? Indiké punika ngiring pikayunin mangkin, krana sastra Bali modéren tuah silih sinunggil idéntitas i raga dados jatma Bali—krana ring sastra Bali modéren nganggén Basa Bali.
Minab silih sinunggil carané mangda buku-buku sastra Bali modéren nyansan kakenal, wantah nambahin koleksi buku-buku sastra Bali modéren ring perpustakan-perpustakaan sekolah ring Bali. Melarapan antuk utsahané punika, pastika jagi mersidayang ngédéngang utawi ngenalang buku-buku sastra Bali sané kamedalang olih para pangawiné. Nénten ja ngenalang buku kémanten tatujoné, nanging mérsidayang nincapang minat ngwacén buku-buku sastra Bali modéren para sisiané ring sekolah-sekolah. Taler mersidayang ngawinang para sisiané bisa lan biasa mabasa Bali melarapan antuk malajah saking buku-buku punika.
Mangkin, kawéntenan buku-buku sastra Bali modéren ring perpustakaan sekolah kantun akidik pisan. Tuah wénten siki kalih kémanten, lan mersidayang kaketékin baan jrijin lima. Indiké punika minab sangkaning kirangné uratian pemerintahé ring kawéntenan sastra Bali modéren. Yén yaktiké buku sastra Bali modérené punika akeh kasediaang ring perpustakaan-perpustakaan sekolah, minab sastra Baliné punika pacang nglimbak pisan, lan gelis kauningin olih para pangwacéné.
Kantun akeh taler kawigunané yéning buku-buku sastra Bali modéren punika wénten ring perpustakaan sekolah. Lianan tekéning mersidayang kadadosang sarana ngajegang basa Bali, taler pinaka sarana ngenalang para pangawi wimuda sané wau malajah makekawian sané pacang dados génerasi penerus sastra Bali modéren. Taler pinaka suntikan ring para pangawiné mangda sayan nincap semangatnyané makekawian, utamané pangawi wimuda. Krana pangawi wimuda tuah panyambung génerasi pangawi-pangawi sénior. Yéning nénten wénten génerasi penerus, sinah sastra Bali modéren pacang mandeg, lan ilang.
Perpustakaan ring sekolah, yén nirgamayang titiang wantah jantung sekolahé. Krana ring perpustakaan tuah gudang ilmu. Genah sekancan wacakan buku, lan penunjang paplajahan ring sekolah. Nénten ja punika kémanten, sakéwala taler genah ngaruruh paplajahan sané nénten utawi durung kapanggih rikala malajah ring kelas.
Duaning perpustakaan ring sekolah punika gudang ilmu, sampun sepantesné yéning sastra Bali modéren taler polih genah ring perpustakaan sekolah. Krana sastra Bali modéren punika taler ilmu, sané pantes lan patut kaplajahin. Ring sastra Bali modéren nénten ja madaging isin keneh pangawiné utawi hayalan saking pangawiné kémanten, nanging madaging akéh paplajahan lan tatuwek sané maguna. Lianan ring punika, sangkaning ngwacén buku-buku sastra Bali modéren, para sisiané pacang nyansan biasa mabasa Bali, nganggén basa Bali ring sajeroning kauripané sakadi sané sampun uningang titiang ring ajeng.
Dumadak ja, buku-buku sastra Bali modéren gelis polih genah sané becik ring perpustakaan sekolah. Sané ngawinang sastra Bali modéren nénten ja semarak sangkaning pangawi lan cakepan sané kawedar kémanten, nanging sangkaning pangwacéné sané nyansan akéh ulian cakepan-cakepan punika sampun wénten ring perpustakaan sekolah, lan bébas kawacén olih para sisia lan guru rig sekolah.
Titiang nyaratang pisan indiké punika sida kapanggih. Yén indiké punika sida kapanggih, sinah titiang sané kantun dados pangawi wimuda lan kantun malajah makekawian pacang liang. Liang sangkaning napi sané karyanin titiang wénten sané ngwacén, liang sangkaning sastra Bali modérené kakenal olih sisiané ring sekolah, lan liang sangkaning sastra Bali modérené kantun polih genah sané becik.


                                                                                                Singaraja, Juni 2015

Swalapatra Saking I Ketut Aryawan Kenceng

Olih: I Putu Supartika

Malarapan antuk puisi haiku mabasa Bali, penyair sané embas ring Banjar Bendul, Klungkung pinanggal 22 Désémbér 1959 ngicén swalapatra majeng ring i raga sareng sami. Penyair sané mapeséngan I Ketut Aryawan Kenceng puniki, akéh ngicén i raga tatuwek idup lan sasuluh idup. Tigang cakepan sané sampun kamedalang, samian madaging tutur lan sasuluh idup sané mautama. Sané patut kadadosang pinaka dasar, utawi renungan, utawi taler dados kabaos tuntunan ring sajeroning kauripan.
Cakepan kapertama mamurda “Beruk” sané madaging séket lima puisi haiku mabasa Bali, punika tuah swalapatra kapertama saking dané sané katuju marep ring i raga sareng sami. Puisi-puisi sané wénten ring cakepan puniki akéh pisan madaging tetuwek-tetuwek idup. Silih sinunggil contohné tuah puisi sané mamurda “Patapan Padi.” Sayan mentul sayan misi/ Mayasa nangun kérti/ Matapa masantun sari (saking pupulan puisi haiku mabasa Bali “Beruk” Hal. 20). Yéning manut ring pinampén titiangé, yadiastun daging puisiné puniki cutet, nanging puisi puniki maduwé artos sané nénten ja cutet sakadi daging puisiné. Wénten artos lan makna sané dalem ring puisi punika. Yén titiang nénten iwang, minab pangawi puisiné puniki (I Ketut Aryawan Kenceng), dot ngawinang i raga sareng sami sadar. Rikala i raga nyansan kelih, nyansan akeh paplajahan, pengalaman, taler kabisaan sané polihang i raga. Yén sampun akéh i raga polih indiké punika, jalan anggén becikang, sampunang sumbunganga ring anak lianan. Bilaperlu anggén samian sané sampun kapolih punika mayasa ring anak sané lianan, sinah i raga pacang polih kadirgayusan. Lianan ring puisi sané mamurda “Patapan Padi” taler kantun akéh puisi ring cakepan “Beruk” puniki sané madaging tetuwek, minakadi puisi sané mamurda “Pis, Sakuni, Kauripan, Pitutur, Sesana, Tulis Gidat, Sangut, miwah sané lianan.”
Cakepan kaping kalih mamurda “Bikul” tuah swalapatra kaping kalih sané katuju ring i raga sareng sami. Ring cakepan puniki taler wénten akéh tetuwek idup sané patut anggén gegamelan rikala nyalanin urip ring guminé. Minakadi wénten puisi sané mamurda “Isin Gumi” sané ngarepang mangda i raga uning, ring jagaté puniki akéh sané mabinayan. Wénten jelé, wénten melah, lan punika dados asiki mentik ring jagaté puniki. Taler wénten puisi sané mamurda “Éling” sané dagingnyané ngicénin i raga sareng sami tetuwek mangda setata éling ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa.
Cakepan sané kaping tiga mamurda “Bubu” punika tuah swalapatra sané kaping tiga katuju ring i raga sareng sami. Irika wénten tetuwek sapunapi carané ngambekang arta brana mangda nénten ngawinang i raga buut malarapan antuk puisi “Arta Brana”, wénten piteket mangda setata bakti ring rerama ring pusis “Subakti”, lan wénten piteket mangda i raga setata éling ring déwék padidi malarapan antuk puisi “Potrékan Déwék.”
Maka tatiga pupulan puisi haiku mabasa Bali punika satmaka swalapatra saking I Ketut Ariawan Kenceng marep ring i raga sareng sami sumangdané i raga setata éling ring déwék wénten ring jagaté. I raga wénten ring jagaté kakardi olih Widhi, kaasuh olih rerama, taler ring jagaté i raga nénten mersidayang idup padidi krana punika patut saling tulungin, lan duweg manyama braya. Punika taler sampunang ngambekang momo, sampunang ngawi biuta, krana punika pacang ngawi leteh lan uwug.
Mangkin risampuné wénten swalapatra saking I Ketut Aryawan Kenceng malarapan antuk cakepané punika sané katuju ring i raga sareng sami, ngiring resepang swalapatrané punika, mangda i raga seken-seken dados jatma sané maguna, saling asah, saling asuh salunglung sabayantaka.


Singaraja, 5 April 2015


Kumpulan Puisi Berbahasa Bali

Setelah menerbitkan buku kumpulan cerpen berbahasa Bali pertamanya yang berjudul "Yen Benjang Tiang dados Presiden", I Putu Supartika kembali menerbitkan sebuah buku kumpulan puisi berbahasa Bali dengan judul "LELAKUT" yang diterbitkan oleh Pustaka Ekspresi.
Adapun pengantar buku ini adalah sebagai berikut.
“Lelakut”
Pupulan Puisi Bali Modérn (?)



Tiang makenalan ngajak puisi uli dugas tiang nu masekolah di SMA, ulian tiang buta tekéning puisi lan tiang dot nawang apa ento puisi. Tiang nulis puisi magabag-gabagan cara mentas di petengé tanpa sundih. Peningalan tiangé ané tusing nyidaang ningalin apa paksaang tiang apang nyidaang nepukin jalan puisiné ento. Sabilang wai tiang rajin maca puisi di internét lan di perpustakaan sekolah, lan puisi ané kapertama baca tiang dugas SMA lan dadi dademenan tiangé tuah puisi kritikné WS Réndra. Suud ento mara tiang makenalan ngajak puisiné Chairil Anwar, Taufiq Ismail, Sutardji Calzoum Bachri, Sapardi Djoko Damono, Joko Pinurbo, lan Wiji Tukul. Sasukat tiang makenalan ngajak puisi kritikné WS Réndra, ditu tiang malajahang déwék nulis puisi kritik nuutin gayané WS Réndra.
Ané jani kanti suba limang tiban tiang muruk nulis puisi, lantas tiang ngawanénang raga nerbitang buku pupulan puisi Bali modérn (yén manut tekén keneh tiangé buku ené boya ja pupulan puisi, nanging pupulan kruna ané tusing ja ada gunane). Buku jelék ané judulné “LELAKUT” lan sing pantes anggon apa-apa sajabaning anggon luu di tong sampahé. Sakéwala yadiastun puisiné ené tuah pupulan luu di tong sampahé, nanging puisi ené nyidaang ngaénang anak mati ngadeg ulian pegat angkihané. Percaya? Percaya sing percaya terserah idadané. Lan tiang ngorahin idadané eda ngugu anak bobad cara tiang.
Puisi. Ningeh kruna puisi nyén ané sing nawang? Makejang pasti suba nawang. Yadiastun ia mara lekad pasti ia nawang puisi yadiastun tusing bisa nyambat yén ento puisi. Sakéwala manut tekén keneh tiangé, puisi tusing ja setata nganggon basa ané alus, lemuh, ngulangunin, lan ngaénang i raga makeber ka langité. Nanging puisi masih nyidaang ngaé i raga gedeg, nemah-misuh, stép, struk, tur mati ngadeg. Tiang percaya unduké ento, krana ulian puisi nyidaang ngaénang guminé biur. Yén idadané sing percaya terserah ditu, eda tuutina tiang.
WS Réndra. Nyén ané sing nawang? WS Réndra tuah silih sinunggil penyair ané muktiang puisi boya ja pupulan kruna ané lengut, lan ngaénang bajang-bajangé nylémpoh dimaluné tur ngorahang “tiang tresna tekén bli ulian atin tiangé suba kategul olih puisin bliné ané ngaénang tiang dasdasan mati baan luungné,” nanging ia muktiang yén puisi ento nyidaang ngritik pedas, ngaé koping kebus. Nyidaang ngaénang jengah. Ngaénang gedeg basang. Contoh ané lén tuah Wiji Tukul ané kailangang lan kanti jani tusing taén ada ané nepukin, masih ngritik nganggon puisi. Ia milu unjuk rasa mélanin anak ané tuara tur mamaca puisi kritikné ri kala unjuk rasa. Ulian ento, tiang masih dot milu ngritik nganggon puisi, mélanin anak tuara.
Ané jani satondén idadané mamaca bukuné ené, tiang mapengidih yéning idadané sing demen kakritik anak lén, luungan da mamaca buku puisi “LELAKUT” ené. Diolas da! Katimbang idadané nyakit ati ulian isin bukuné ené luungan pejang dogén bukuné ené di plangkirané tur banténin sabilang wai. Nanging yén idadané dot ngritik apabuin dot malajah nemah lan nyelék-nyelékang anak lénan, bukuné ené patut baca. Tiang suba ngorahin malu-malu apang tiang tusing kasambat dadi tukang kritik lan tukang temah ané ulap tekén pipis. Sakéwala yén idadané mamengkung sing kenapa, jalan baca bukuné ené apang kanti pragat lan orahin nyama-nyamané apang ngelah bukuné ené.
Nah kanggoang malu akéto dogén apang tusing orahanga tiang liunan munyi sakéwala tusing ada bukti apa-apané. Buin acepok tiang ngingétin idadané yéning buku pupulan puisi “LELAKUT” ené tuah buku jelék lan tusing ja lakar ngaénang idadané duweg krana ané nulis isin bukuné ené anak belog lan tusing nawang apa.  Suksma.


Singaraja, 2015



Supartika

Design covernya adalah sebagai berikut.

cover "LELAKUT"

Saturday 31 January 2015

Perjalanan Nol Besar

Karya: I Putu Supartika

Perjalanan dari nol hingga ke nol lagi

Aku yang rabun atau waktu yang salah menunjukkannya
Hingga terlihat kacau di bola mataku
Seperti benang yang lupa lilitannya
Dari deburan ombak itu tiada hingga diadakan lagi
Dari garis khatulistiwa yang hanya benang-benang kusut hingga jadi garis nol derajat di peta
Dari umbul-umbul tergeletak di jalanan hingga berdiri tegak
Dari bendera yang tak pernah berkibar hingga menempati ujung tiang
Aku saksikan tentang sebuah perjalanan nol besar
Sebuah pembangunan yang entah dengan kemajuan atau kemunduran
Yang membuat kolong-kolong jembatan menjadi rumah kehidupan
Dan kali dengan air kecoklatan

Dari nol menjadi nol
Perubahan yang jalan di tempat
Macet
Tergencet arus kepentingan pribadi
Yang digantung setinggi-tingginya di atas ubun-ubun
Dipuja
Diusung
Diagung-agungkan

Penjajahan masih tumbuh subur
Kelaparan dan korupsi adalah penjajah yang berbahaya
Perebutan kursi berukir emas adalah awal penjajahan
Dan akhirnya tak pernah ketemu
Karena perputaran waktu yang terjadi bagai cakra Wisnu
Bagai lingkaran setan yang paling setan di antara kaum setan

Perjalanan nol besar
Buat jalan-jalan yang berlubang
Perut-perut yang kelaparan
Bayi-bayi tanpa orang tua
Bau perselingkuhan yang menusuk merasuk ke lubang hidung
Lokalisasi-lokalisasi gelap di kota-kota
Petani-petani desa yang merugi
Orang-orang kaya yang dapat raskin
Serangan fajar yang menyusup menyelinap
Transaksi-transaksi di bawah meja
Amplop-amplop hitam yang masuk kantong
Janji-janji kampanye yang terlupakan atau sengaja di lupakan

Perjalanan nol besar

Saat lampu-lampu di kota begitu terang
Di desa tak ada lampu yang menyala
Hanya suara anjing yang menyalak
Di saat perekonomian mengalir lancar di kota besar
Di desa terpencil macet tanpa ada solusi
Di saat kota-kota berdandan cantik dengan tampilan nyentrik masa kini
Di desa masih compang-camping
Bagaikan diriku yang baru bangun tidur

Perjalanan nol besar
Untuk tikus-tikus rakus
Kucing-kucing yang lari terkencing-kencing
Dan pintu-pintu rumah yang bolong

Lalu buat wajah bertopeng yang duduk di singgasana
Salam nol besar buatmu

Selumbung, 3 Juli 2014






Patapan Padi

Olih: I Putu Supartika

Manumadi dados manusa nénten ja tegep yén durung malaksana sané becik. Duaning i raga embas ka mercapada wantah ngaruruh karma sané becik, mangda polih sané mawasta suarga, molih kadirgayusan, lan bagia.
Silih sinunggil parilaksana sané becik inggih punika nénten ja sombong. Krana sakadi sané sampun ketah kauningin, ulian sombong punika ngranayang metu kajelékan sané lianan. Kajelékan sané metu punika luiré nyatcadin timpal, ngaku paling ririh, paling duweg, paling bisa, nganggep anak lianan tuna, nénten ngargain anak lianan, miwah kajelékan sané lianan. Sombong punika taler musuh i raga urip ring jagaté sané patut ka pademang, patut kalebur mangda nénten ngawetuang pikobet ring kauripané. Ulian sombong, i raga pacang musuhin nyama braya, nénten wénten sané pacang rungu tekén i raga.
Duaning sombong punika nénten becik, lan akéh ngawetuang pikobet-pikobet sané ngarugiang, ngiring mangkin pademang kasombongané punika. Lebur saking déwék i raga mangda nénten ngawetuang pikobet. Asapunapiang ngalebur kasombongané punika? Silih sinunggil caranipuné, inggih punika nuutin patapan padi. Matingkah kadi i padi sané madaging isi.
I raga sareng sami pastika sampun uning ring padi. Mangkin saking padi punika i raga patut malajah kabecikan, malajah kaluwihan. Sapunapiang i raga malajah saking padi? Yadiastun padi punika tuah tetanduran nanging yéning i raga ngaresepang, i raga pacang polih paplajahan sané luwih saking i padi. Yén  padi punika puyung, sinah padi punika pacang tajeg, jegjeg nantangin langit. Sakéwala yén padi punika sampun madaging isi, padi punika pacang nguntul. Sayan madaging isi, sayan nguntul padi punika. Nika nyiriang padi punika nénten ja sombong, nénten angkuh. Sané mangkin, ngiring tingkah padi punika dadosang sasuluh. Dadosang dasar mangda i raga nénten ja sombong ring kauripané.
Yén i raga wikan, sampunang kawikanané punika anggéna palalian. Sampunang kawikanané punika sombonganga. Sampunang sentokanga yéning nénten wénten gunane. Yén kawikanan punika kaperluang, jalan anggén, sakéwala sampunang bes kaliwat nganggén kaluwihan punika. Jalan tiru tingkah padi punika. Nyansan misi nyansan nguntul. Dadosang meka ring déwéké. Nyansan wikan, nyansan ngandapang raga, punika sané pinih becik. Boya ja nyansan wikan, nyansan negehang raga. Yén i raga negehang raga sangkaning kawikanan punika nénten ja becik. Jelék kacingak olih anak lianan.
Taler saking padi i raga malajah kaluwihan. Yadiastun padi punika mentik ring enduté, nanging nénten ja ngawinang i padi punika nyelsel. Sangkaning i padi punika mentik ring enduté, padi punika sanget maguna. Krana i padi punika ngasilang jijih. Jijih kaselip kadadosang beras. Saking beras punika i raga sida ngajeng sabilang wai. Nénten ja maguna ring i manusa kémanten, taler maguna ring beburon minakadi i kedis perit.
Yén saihang ka déwéké, sinah sampun maartos dalem. Yadiastun i raga lekad utawi embas ring genahé sané nénten ja luung, yadiastun i raga embas saking rerama sané tunaan arta brana, sampunang indiké punika anggéna pariselsel. Ngiring tulad i padi. Yadiastun ipun mentik ring enduté, nanging i padi akéh mapitulung, satmaka ipun nyelametang urip i manusa lan i buron sakadi kedis lan banténg.
Ngawit mangkin ngiring sareng-sareng malajah saking i padi. Sampunang nyombongang déwék, sampunang nganggep anak lianan tunaan tekéning i raga. Punika taler sampunang nyelselin déwék dipradéné i raga embas nénten ja mujur. Yén i raga sami nyak nulad patapan i padi, sampun janten idup i raga pacang bagia.


Singaraja, 29 Novémber 2014

Panglimbak Puisi Bali Anyar ring Galahé Mangkin

Olih: I Putu Supartika

Yén mawicara ngenénin indik Puisi Bali Anyar, sampun janten i raga taler pacang mawicara ngenénin indik sastra Bali Anyar. Duaning Puisi Bali Anyar inggih punika sinalih tunggil wacakan Sastra Bali anyar sané marupa kekawian puisi sané nganggén basa Bali, lan nénten kaiket olih uger-uger sekadi sané ngiket Puisi Bali Purwa (sloka, palawakya, kekawin, pupuh, miwah sané tiosan), lan sang sané ngawi punika bébas ngawetuang kawikanannyané ring sajeroning ngolah Basa Bali mangda kakantenang becik ring sajeroning reriptan ipuné, napiké patut nganggén majas, miwah nganggén permainan kata.
Ring galahé mangkin, panglimbak Puisi Bali Anyar, sampun sayan-sayan ngakéhang uatwi sampun jimbar, yadiastun sekadi sané sampun ketah kauningin akéh para alit-alité, wiadin para wargané sané meneng ring Bali utamannyané sané meneng ring kota-kota nganggén Basa Indonésia. Panglimbak Puisi Bali Anyar sané sampun sayan jimbar punika sida kauningin saking akéhnyané para pangawi-pengawi Puisi Bali Anyar sané embas ring galahé mangkin. Yadiastun ring kota-kota akéh anaké sané nganggén Basa Indonésia ri kala mabebaosan sareng anak lianan, nanging kantun wénten anak sané urati tekéning Basa Bali malarapan antuk ngripta Puisi Bali Anyar. Indiké punika pinaka silih sinunggil cihna Basa Baliné kantun kaangep lan kantun kajungjungang ring sajeroning kauripan, lan Satra Bali Anyaré polih genah ring masyarakat.
Dumun para pengawi Puisi Bali Anyar wantah akedik lan sida antuk kakeniang wacakan duéné. Krana dumun akéhan para pengawi Sastra Baliné sané ngawi Sastra Bali Purwa. Napimalih ri kala Puisi Bali punika ngawit embas ring bali, wantah akidik pengawi Puisi Bali Anyar. Nanging nyansan lami, nyansan akéh taler para pengawi Puisi Bali Anyar sané embas. Silih sinunggil pengawi Puisi Bali Anyar sané produktif ri kala awal panglimbak Puisi Bali Anyar ring Bali inggih punika I Madé Sanggra, taler I Nyoman Manda. Ipun pinaka pamucuk Sastra Bali Anyar utamine Puisi Bali Anyar. Lan taler ketah kauningin Bapak I Nyoman Manda wantah pengawi Puisi Bali Anyar sané kantun produktif ngantos mangkin yadiastun yusanipuné sampun nénten wimuda malih.
Sayan ngelimbak aab jagaté, sayan ngelimbak taler Puisi Bali Anyar punika. Ngelimbaknyané Puisi Bali Anyar punika nénten ja lémpas saking kiprah para pengawi Puisi Bali Anyar sané lawas utawi sénior sané sampun ngamedalang makudang-kudang cakepan pupulan Puisi Bali Anyar wiadin sané wau embas utawi kantun wimuda. Sané lawas utawi sénior lan kantun ngeripta kakawin Puisi Bali Anyar minakadi I Nyoman Manda, IGG Djelantik Santha, I Madé Suarsa, IDK Raka Kusuma, miwah para pengawi sénior lianan. Lan sané wau embas minakadi Tudékamatra (I Putu Gedé Raka Prama Putra), I Madé Suar-Timuhun, Ni Madé Ari Dwijayanthi, lan para pengawi lianan sané kekawian Puisi Bali Anyar ipuné munggah ring koran utawi majalah sané madaging rubrik Basa Bali.
Panglimbak Puisi Bali anyar sané sampun sayan-sayan jimbar punika taler kasarengin antuk panglimbak media masa (koran utawi majalah) sané madaging rubrik Basa Bali. Punika taler pinaka vitamin sané sida ngawinang Puisi Bali Anyar punika sayang ngelimbak.
Dumogi ngantos kapungkur wekas Puisi Bali Anyar punika sayan ngelimbak lan ajeg, sumangdané Basa Baliné taler tetep ajeg, duaning Puisi Bali Anyar punika pinaka sinalih tunggil sané ngawinang Basa Baline tetep ajeg.

Singaraja, September 2014




Bali lan Basa Bali sané Kalara-Lara

Olih: I Putu Supartika

Bali. Sira sané nenten uning ring Bali? Kadirasa anaké saking dura negara sampun uning Bali. Napimalih i raga sané meneng iriki ring Bali. Sakéwala i raga sané meneng ring Bali, sampunké malaksana kadi jatma Bali? Malaksana sané madasar baan budaya Bali? Napi mawinan patakoné punika nganjel dikeneh i raga? Duaning i raga nyanksiang kawéntenan Bali sané mangkin. Bali sané jakti Bali sampun sayan rered.
Napiké Baliné punika mersidayang punah? Manut pinampén titiangé, kruna Bali nénten ja pacang punah, krana kruna punika pacang setata neket lan leket ring idep i raga soang-soang. Sakéwala yén budaya Baliné pastika mersidayang punah, yéning nénten kalestaring ngawit mangkin.
Titiang matakén ring idadané sareng sami sané embas lan meneng ring Bali, napiké sampun malaksana sané jakti-jakti Bali? Malaksana sané jakti-jakti ngalestariang budaya Bali? Yén wénten sané nyawis pitakéné puniki antuk kruna “sampun.” Titiang lega, jakti-jakti sanget lega, lan i raga dados jatma Bali pantes marasa bangga krana kari wénten sané urati kapining budaya Bali. Sakéwala yén nénten wénten sané nyawis pitakéné puniki, napimalih kantos wénten sané nyawis durung, sinah i raga sareng sami sané meneng lan dados warga Bali patut mikayunin indiké punika lan ngawitin malajahang raga dados jatma Bali sané jakti-jakti Bali.
I raga sareng sami uning, silih sinunggil sané dados cihna i raga sampun malaksana dados jatma Bali inggih punika nganggén basa Bali ri kala i raga mawicara sareng sesama Bali. Nanging, sané panggihin i raga ring kauripané, basa Baliné kalara-lara. Anak alit, napimalih sané wénten ring kota akéhan mawicara nganggén basa Indonesia, ring kauripan ipuné. Yén katakénin nganggén basa Bali, ipun nénten ngerti lan nénten uning basa Bali. Sapunapi pinampén anaké ring jaba Bali, yéning manggihin kawéntenané niki? Sampun janten i raga pacang lek dados jatma Bali sané meneng ring Bali. Ring dija jagi engkebang muan i raga, krana dados jatma Bali nénten uning basa Bali?
Jakti-jakti basa Bali mangkin kalara-lara. Ring Bali, ring genahné embas lan ngalimbak, mangkin basa Bali kakantenang sakadi basa asing. Krana akéhan sané nganggén basa Indonesia ring kauripan sawai-wai. Kadirasa basa asing taler sampun sayan ngalahang basa Bali ring genah palekadané. Indiké puniki pacang ngawinang i raga pati takon. Ngawinang i raga héran. Géléng-géléng kepala yén rerehang ring basa Indonesia. Sapunapi kawéntenané niki? Sira sané patut salahang? Napiké pamerintahé? Napiké i rerama? Napiké i raga sareng sami? Napiké sira? Sinah patakoné punika pacang méweh jagi kacawis.
I raga taler uning, kawéntenan pariwisata ring Bali sampun sayang ngalimbak. Lan indiké puniki sapatutné kasarengin antuk utsaha ngalestariang budaya Bali khususné basa Bali, mangda sayang ngalimbak. Boya ja nyambran wai, nyansan rered lan makelo-kelo ilang.
Sira sané pacang ngalestariang basa Baliné puniki yéning nénten ja i raga sareng sami. Napiké i raga kari nganggep padéwékan dados jatma Bali yéning nénten uning basa Bali lan kantos nénten rungu kawéntenan basa Baliné sané kalara-lara? Ngiring pikayunin sareng-sareng, lan resepang nganggén papineh i raga soang-soang.


Selumbung, 7 Januari 2015



Panglimbak Téater Modérn ring Bali

Olih: I Putu Supartika

Panglimbak seni ring galahé mangkin nénten dados palasang saking panglimbaknyané téater modérn. Téater modérn puniki wantah silih sinunggil kesenian sané ketah kabaos drama modérn yening rereh artosne saking krunannyané. Nanging téater modérn punika taler kabaos pertunjukan sané nganggén piranti modérn, minakadi geraknyané, pengiring nyané miwah papayasannyané sané sampun modérn.
Ring Bali, yadiastun saking uni sampun ketah antuk téater tradisionalnyané sané sampun maakah, nanging kawéntenan téater modérn taler nénten kalah saking téater tradisional. Panglimbak téater modérn ring sajebag jagat Bali ring galahé mangkin sampun sayan-sayan jimbar. Indiké puniki prasida kakantenang saking akéh nyané sanggar, komunitas-komunitas, wiadin paguyuban-paguyuban sané embas lan ngusung téater modern puniki. Ngawit saking tanggu kangin kantos tanggu kauh, lan saking tanggu kaja ngantos tanggu kelod jagat Bali puniki sampun akéh sanggar, komunitas-komunitas wiadin paguyuban teater modern sané embas. Para perintis sanggar, peguyuban, wiadin komunitas punika ngawit saking sisia SMP, SMA, ngantos mahasiswa sané kantun ngaruruh ajah-ajah. Taler wénten masih saking masyarakat umum sané dados perintis embasnyané komunitas, sanggar, utawi paguyuban téater modérn puniki.
Akéhnyané kawéntenan sanggar, paguyuban, wiadin komunitas téater modérn sané embas ring Bali, ngawinang téater modérn sayan maurip ring Bali. Punika taler acara-acara sané ngusung téater modérn sampun sayan akéh kalaksanyang. Nénten ja rikala pacentokan kémanten, taler wénten masih silih sinunggil sanggar, paguyuban, wiadin komunitas sané ngelaksanayang peméntasan téater modérn puniki pinaka hiburan.
 Silih sinunggil, genah ring Bali sané kantun ngajegang téater modérn inggih punika Buléléng. Indiké puniki prasida kauningin saking acara sané kalaksanayang olih UKM Téater Kampus Seribu Jendéla UNDIKSHA-Singaraja. Acara sané kalaksanayang inggih punika parade téater sané mamurda “Parade Téater Muda Bali Utara” sané tetujonnyané nguripang téater modern ring Bali, khususne ring Buléléng lan ngaraketang pasawitran komunitas, sanggar, wiadin paguyuban sané wénten ring Buléléng.
Acara paradé téater puniki kalaksanayang ngawit saking rahina Buda pinanggal kaping 4 Juni ngantos pinanggal kaping 7 Juni 2014 sané sampun lintang, ring wantilan Kampus Bawah UNDIKSHA-Singaraja. Parade puniki kamiletin olih kutus sanggar, paguyuban, wiadin komunitas ring sajebag Buléléng.
Komunitas, sanggar, wiadin paguyuban sané ngamiletin parade puniki minakadi Komunitas Puntung Rokok (UNDIKSHA) sané méntasang naskah Partai Bodius reriptan Wiwit Nugroho, Paguyuban Tebu Tuh (UNDIKSHA) sané méntasang naskah Aduh reriptan Putu Wijaya, Komunitas Cemara Angin (UNDIKSHA) sané méntasang naskah Prét...Prot reriptan Ilham Yusardi, Téater Ilalang (SMA Lab. UNDIKSHA) sané méntasang naskah Raib reriptan Gus Martin, UKM Téater Kampus Seribu Jendéla sané méntasang naskah Petang di Taman reriptan Iwan Simatupang, Anonim (UNDIKSHA) sané méntasang naskah Ringsek reriptan Nanoq Da Kansas, Téater Culik Api (SMPN 1 Sawan) sané méntasang naskah Aib reriptan Ni Ketut Ayu Puspita, lan Téater Galang Kangin sané méntasang naskah Salah reriptan Téater Galang Kangin.
Parade Téater Muda Bali Utara puniki wantah bukti, téater modern sampun ngalimbak ring Bali. Ngalimbaknyané téater modérn ring Bali puniki pacang ngawinang sayan ngakéhang wacakan seni sané maurip ring Bali, lan Bali puniki pacang sayan kasub antuk keseniannyané punika.


                                                                                                                        Singaraja, Juni 2014

Saturday 3 January 2015

Kumpulan Cerpen "Yen Benjang Tiang dados Presiden"

Telah terbit buku kumpulan cerpen berbahasa Bali Karya I Putu Supartika

Judul Buku : Yen Benjang Tiang dados Presiden
Penulis       : I Putu Supartika
Tebal         : 132 halaman
Terbit        : Akhir Desember 2014
Harga        : 35.000 rupiah + ongkir bagi yang via pos

Bagi yang berminat silahkan hubungi penulis di:

HP           : 085237966984 atau 089681317340
Facebook : Putu Supartika
E-mail      : putu.supartika@gmail.com

Ini cover bukunya