get this widget here

Wednesday 26 August 2015

Matematika lan Sastra

Olih: I Putu Supartika

Matematika. Mirengang kruna matematika, minab wénten sané seneng lan wénten sané nganggep sukeh. Napimalih ring matematika wénten akéh rumus-rumus, taler wénten logika-logika, analisis lan wénten téoréma sané perlu kabuktiang kepatutannyané. Indiké punika minab ngawinang akéh anaké sané nganggep matematika punika sukeh. Lan rikala malajah matematika nénten perlu ngafal, nanging i raga patut resep ring matéri sané palajahin i raga. Yéning nénten resep, sinah paplajahané punika pacang digelis kaengsapang. Nanging, yéning i raga sampun resep, sinah i raga pacang seneng malajahin matematika. Napimalih ring sang sané seneng tantangan, matematika sampun akéh nyediaang tantangan punika.
Mawicara indik matematika, pateh sakadi mawicara indik sastra. Manut ring pinampen titiangé, matematika lan sastra punika akéh maduwé kapatuhan. Nénten ja akéh binannyané, yadiastun ngenahné mabinayan pisan. Yakti matematika punika ilmu éksak, lan sastra punika mapaiketan sareng bahasa. Nanging yén pedasang nyingakin, sinah pacang kapanggihin ring dija patuhné. Yéning ring matematika wénten rumus-rumus, ring sastra taler wénten rumus-rumus. Rumus-rumus ring sastra inggih punika rumus-rumus kénkén carané ngolah satua utawi kekawian mangda maduwé artos, mangda maduwé seh lan ciri, asapunika taler mangda lengut lan becik, tur kademenin olih sang sané ngwacén. Nika tuah rumus ring sastra.
Ring matematika wénten téoréma sané patut kabuktiang kapatutannyané, ring sastra taler wénten téoréma. Téoréma ring sastra nénten ja lian tuah bantang kekawian. Bantang kekawian punika patut kabuktiang baan kekawian sané marupa carita, puisi, miwah sané lianan. Yéning bantang kekawian punika nénten kabuktiang baan kekawian sinah nénten pacang maguna, yadiastun bantang satua punika becik. Napi artiné bantang satua becik, sakéwala nénten wénten gunané, lan nénten kaolah dados kekawian?
Yéning malajah matematika patut iraga resep lan nénten dados nganggén hafalan tur i raga patut mengkonstruksi utawi ngwangun ring idép i raga antuk caran i raga padidi mangda napi sané plajahin prasida kaingetang saterusné. Ring sastra indiké punika taler maguna pisan. Rikala makarya kakawian, i raga patut resep tekén bantang kakawian punika. Disubané resep, raris kalanturang antuk ngembangang utawi mengkonstruksi utawi ngwangun bantang kekawian punika dados kekawian. Rikala makekawian punika i raga nénten ja mersidayang ngafal. Sapunapi carané makekawian ulian ngafalang? Cutetné i raga patut kréatif rikala makekawian punika.
Rikala makekawian marupa sastra, yén wénten anak sané nganikaang nénten nganggén logika, sinah sampun iwang. Napi sané makrana? Nénten ja tios, duaning rikala i raga makekawian patut nganggen logika. Logika punika kaarepang pisan rikala ngwangun pamargin satua, mangada kekawiané punika becik. Sastra tanpa logika punika tuah satua puyung. Nénten wénten anak sané nyastra nénten nganggén logika. Pastika jeg nganggén.
Nyastra taler merluang tantangan, krana rikala makekawian i raga sujatiné katantang mangda mersidayang ngawinang anak lianan seneng ngwacén kakawian i raga. Lianan ring punika, i raga taler katantang mangda mersidayang ngembangan bantang kekawian sané panggihin i raga ring kauripané.
Punika tuah akidik ngenénin indik kapatuhan matematika sareng sastra. Sujatiné kantun akéh kapatuhan-kapatuhan sané lianan sané nénten uratiang i raga ring kauripané puniki. Krana punika, ngiring ngawit mangkin sampunang nganggep samian sané wénten ring guminé puniki mabinayan. Yadiastun saking kulit kapanggih mabinayan, nanging isiné durung janten taler mabinayan. Pateh sakadi sastra sareng matematika puniki. Yadiastun ngenahné mabinayan pisan, nanging akéh kapatuhan-kapatuhan sané prasida kapanggihin. Ngiring resepang lan resepang malih mangda sayan resep.


Singaraja, Maret 2015

Penyair

Olih: I Putu Supartika

Penyair. Punika julukan ring sang sané nyurat puisi. Anaké sané seneng ring puisi sampun janten pepes mirengang kruna penyair punika. Nanging, boya ja sané seneng ring puisi kémanten naanin mireng kruna penyair punika. Minab samian anaké uning ring kruna penyair. Nanging napi teges penyair punika? Tiang sujatiné dot uning napi teges penyair punika, sané ngawinang titiang ngaruruh artosnyané ring internét. Sakéwanten tiang nénten ja manggihin teges sané seken-seken lan pas ring keneh tiangé.
Tiang bingung. Sira sané patut kaorahang penyair? Napiké sang  sané sampun maduwé cakepan pupulan puisi? Napiké sané puisi-puisinnyané sampun naanin munggah ring média? Napiké anaké sané seneng nyurat puisi sakéwanten nénten naanin ngawedar sasuratannyané ring media utawi cakepan? Napiké anaké sané wau midep nyurat puisi?
I raga sareng sami sampun uning samian teges kruna punika sampun janten maduwé watesan. Watesan-watesan punika penting pisan mangda nénten rancu. Pateh sakadi kruna penyair puniki, tiang dot uning napi watesan teges kruna penyair punika.
Yén selehin, samian maduwé pinampén sané mabinayan indik kruna penyair puniki, tergantung tetujon lan pabuwatnyané. Minab wénten sané negesin penyair punika wantah sang sané waged nyurat puisi lan sampun ngamedalang cakepannyané sané kabaos buku pupulan puisi. Wénten taler anak sané negesin kruna penyair punika pinaka sang sané seneng makarya puisi yadiastun reriptannyané durung polih kawedar lan durung ngamedalang cakepan marupa buku pupulan puisi. Lan kari akéh pinampén-pinampén lianan saking soang-soang individu. Manut ring déwék titiangé, indiké punika sah-sah kémanten. Krana nika hak ring soang-soang individu ngenénin indik pinampénnyané.
Manut ring Kamus Besar Bahasa Indonésia (KBBI), kruna penyair punika maduwé teges pengarang syair, pengarang sajak, lan pujangga. Yén titiang néwék mikayunin, tegesé puniki kantun rancu. Seken-seken rancu. Minab idadané sampun midep tekén tegesé puniki, nanging kari wénten karancuan sané rasayang titiang sané nganjel keneh titiangé. Titiang durung manggihin watesan sané terang ngenénin indik teges ring Kamus Besar Bahasa Indonesia punika.
Yadiastun teges kruna penyair punika kantun rancu sané asanin titiang, nanging titiang nénten ja banget jagi mligbagang indiké punika. Yén kantun rancu ring artos penyair punika, ngiring sareng-sareng gentosin kruna penyair punika antuk “penulis puisi, pengarang puisi, penyurat puisi” utawi kruna sané lianan sané manut pikayunan idadané becik. Napi ja wastané, sané pinih utama i raga makarya sasuratan sané mawasta puisi.
Sané mangkin, yadiastun kruna penyair punika nénten maduwé teges sané jelas, ngiring sampunang nika banget pikayunina. Yéning nika bes banget kapikayunin, malih pidan i raga pacang nyurat puisi? Sampunang ulian teges kruna sané rancu ngawinang i raga maduwé hambatan ri kala nyurat puisi.
Penyair, penulis puisi, pengarang puisi, penyurat puisi lan napi ja sané wénten hubungané sareng profési punika, jalan terima krana nénten wénten artos sané jakti-jakti jelas lan terang. Yéning dot nyurat puisi, ngiring nyurat puisi. Yén sampun wikan nyurat puisi lan dot ngukuhang utawi nyambatang padéwékané dados penyair rarisang. Nénten wénten sané pacang ngalarang. Mangkin indik teges kruna penyair puniki rarisang selehin ring padéwékané soang-soang. Sapunapi ja pacang negesin, rarisang.


Singaraja, 2 Fébruari 2015

Carik lan Julukan “Negara Agraris”

Olih: I Putu Supartika

Yéning miragiang kruna carik, pastika sampun i raga pacang inget tekéning padi, jijih, beras, miwah petani. Krana ring carik punika wantah genah nandur padi. Padi punika pacang ngasilang jijih, lan jijih sausan kaselip pacang ngasilang beras sané jagi kaanggén nagingin kebutuhan urip sewai-wai. Punika taler ring carik wantah genah para wargané sané maduwé pakaryan dados petani ngelantingang urip. Penghasilan ipuné sabilang wai wantah kapolihang saking hasil carik punika.
Sajabaning dados genah nandur padi, carik taler kaanggén genah nandur jagung, kacang, séla, miwah umbi-umbian lianan sané perah katandur ring cariké. Carik taler kafungsiang dados genah wisata, sakadi ring Jati Luwih sané kakantenang asri saantukan carik punika wénten ring bukité lan nganggén sistem térasering. Sausan panén utawi manyi, carik punika taler kaanggén genah mapelalian layangan olih alit-alité sané seneng malayangan, saantukan ring carik kawéntenané galang.
Dumun, sadurung pembangunané ngalimbak sekadi mangkin, carik punika maduwé tatujon sané jakti-jakti mautama ring kauripan i manusa. Carik punika wantah silih sinunggil genah pakaryan sané mautama. Yéning nénten wénten carik, sinah pacang nénten wénten beras. Krana nénten wénten beras, makanten nénten ja prasida pacang ngajeng nasi. Nanging sajalan ring panglimbak jamané puniki, carik akéh kaalih fungsiang. Carik sané dumun dados genah nandur padi utawi umbi-umbian, mangkin sampun kaanggén nandur sané lianan, minakadi nandur beton, nandur batako, nandur témbok panyengker, miwah nandur témbok kios. Yén sampun sekadi punika, asapunapiang malih pacang ngewaliang wigunan cariké sekadi jatimula?
Indik kawéntenan cariké sané sampun sayan nyupitang, patut kapikayunin sareng-sareng. I raga sareng sami patut urati kapining kawéntenan carik punika sumangdané cariké punika tetep ajeg lan nénten ilang. Napi malih panegara Indonésiané puniki kasengguh pinaka “negara agraris”. Negara agraris punika maduwé teges panegara sané akéhan wargannyané makarya utawi maduwé profesi dados petani. Yén cariké ilang napiké panegara Indonesiané kantun kasengguh negara agraris? Sampun janten julukan punika pacang ilang.
Mangda carik punika nénten ilang lan tetep ajeg tur panegara Indonesiane kantun kasengguh pinaka negara agraris, i raga sareng sami patut maduwé rasa lek. Lek krana panegara  i raga sampun kasengguh pinaka negara agraris, nanging kawéntenan cariknyané sayan ngedikang. Yén i raga nénten maduwé rasa lek sinah sampun pacang élah pikayunan i raga nganggén tanah carik pinaka genah membangun lan kawéntenan cariké sane sampun cupit nika pacang sayan nyupitang lan makelo-kelo pacang ilang. Sinah pacang kakedékin gumi yéning i raga kantos import beras saking dura negara. Yén asapunika kawéntenané, ring dija pacang genahang muan i raga? Ngudiang  panegara sané kasengguh negara agraris kantos import beras?
Indiké punika ngiring pikayunin sareng-sareng. I raga patut sadar, sampunang ulah-aluh nancebang beton ring cariké. Cingakin masih kapungkuran sapunapi panadosne yéning cariké punika ilang. Ngiring sareng-sareng jaga kawéntenan cariké mangda panegara i raga tetep kasengguh negara agraris lan nénten ja perlu malih import beras saking dura negara.


                                                                                    Singaraja, 27 Séptémber 2014

Nyurat, Nyurat, lan Nyurat

Olih: I Putu Supartika

Para pangawi lan samian sané seneng ring sastra Bali Modérn, pastika sampun uning ring I Déwa Nyoman Raka Kusuma utawi sané ketah kauningin IDK Raka Kusuma. Dané wantah silih sinunggil pangawi sastra Bali Modérn sane produktif lan sampun kaloktah ring sajebag Bali lan pinaka silih sinunggil tetua sastra Bali Modérn ring Bali. Dané taler sampun naanin polih makudang-kudang penghargaan minakadi Widya Pataka saking Gubernur Bali lan Sastra Rancagé. Dané taler sampun ngawedar makudang-kudang cakepan puisi lan satua cutet mabasa Bali lan puisi miwah satua cutet dané naanin kawedar ring makudang-kudang koran wiadin majalah.
Bali patut bangga maduwé IDK Raka Kusuma. Krana mawit saking reriptan-reriptané, dané sareng nglestariang basa lan sastra Bali. Ring kawéntenan basa Baliné sané sayan-sayan katinggalin, dané setata ngobarang semangat para yowana Baliné mangda sareng-sareng ngaraménin lan nyurat sastra Bali Modérn. Yadiastun nénten ja molihang asil sané ageng saking nyurat punika, nanging dané nénten ja nyingakin asil sané kapolihang, krana dané bangga ngabdi ring basa Bali mawit saking nyurat puisi lan satua cutet mabasa Bali. Dané nénten naanin ngitung untung rugi masesuratan. Sané pinih utama dané nyurat, nyurat, lan nyurat, asil punika nomer kalih.
Dané sané mangkin dados pamucuk Sanggar Buratwangi Amlapura, taler sareng-sareng membina lan membimbing para yowana Baliné sané seneng ring sastra Bali Modérn. Dané taler sareng-sareng mapitulung tekéning para yowanané sané jagi nerbitang reriptannyané antuk dana saking Sanggar Buratwangi, khususné ring para yowanané sané wénten ring sajebag jagat Amlapura. Pengalaman-pengalaman dané ri kala nyurat katerusang ring para yowanané sané seneng ring sastra Bali Modérn. Lan dané bangga yéning wénten penerus sastra Bali Modérn.
“Napi sané wénten ring kayuné, rarisang surat,” kénten dané naanin mituturin titiang ri kala titiang rawuh ka jeroné sané magenah ring BTN Kecicang Indah, Amlapura. Dané taler maosang “sajelék-jelék pakaryan i raga kari luungan katimbang luung sakéwala nyonték utawi mlagiat kakawian anak lianan.” Indiké punika sané jagi anggén titiang sasekelan idup tur jagi dadosang titiang sundih ri kala titiang malajah ngripta puisi wiadin satua cutet.
Sané mangkin dané kari produktif pisan nyurat. Napiké nyurat puisi Bali Modérn, satua cutet mabasa Bali miwah mabasa Indonésia. Dané akéh maduwé tambunan reriptan sané sampun jangkep jagi katerbitang. Nénten wénten galah sané nénten kaanggén nyurat. Dané jakti-jakti mangabdi ring sastra Bali Modérn mawit ati sané tulus. Yadiastun dané sibuk nyalanin swadarma dados guru pangajian ring SD Saraswati Amlapura, nika nénten ja dados pialang ri kala dané nyurat. Nyurat ngawinang kenehé liang, lan ulian nyurat taler i raga pacang polih sawitra, kénten dané maosang.
Yadiastun dané sampun akéh nerbitang cakepan puisi, satua cutet, miwah novélét nanging dané tetep ngandapang raga sakadi patapan padiné. Ring déwék titiangé dané taler mawicara sakadi puniki: tiang boya ja pacang nguruin Putu, nanging driki ngiring sareng-sareng malajah, tiang masih kantun malajah, tiang polih pengalaman sané lebihan tekéning Putu, tiang wajib nuladang pengalaman tiangé tekéning dik Putu, dumadak ja wénten pikenoh nyané. Titiang makenyem ngwales pawicaran dané. Titiang taler bangga sida matemu sareng IDK Raka Kusuma.
IDK Raka Kusuma patut kadadosang pinaka teladan ri kalaning i raga nyurat sastra Bali Modérn. Napimalih ring sang sané wau malajah nyurat sakadi déwék titiangé. Akéh paplajahan sané kapolihang saking IDK Raka Kusuma. Semangat, komitmen, lan kauletan dané patut pisan kadadosang sundih ri kala i raga masesuratan. Ngiring sareng-sareng lestariang sastra Bali Modérn-é. sampunang ngitung asil, sané pinih utama i raga sampun ngicénin sané pinih becik ring Basa Bali khusuné sastra Bali Modérn.


Selumbung, Januari 2015

Makenalan Sareng Éka Kurniawan

Olih: I Putu Supartika

            Tiang makenalan sareng Éka Kurniawan boya ja sangkaning tiang matemu sareng ragané raris masalaman lan matukar peséngan. Kénten taler, tiang kenal sareng Éka Kurniawan boya ja sangkaning tiang polih ngirimin ragané é-mail, utawi nga-chat ring facebook raris kawales. Nénten ja sakadi punika. Tiang makenalan sareng Éka Kurniawan saking cakepan-cakepannyané sané sampun kawedar. Yadiastun tiang wau kenal sareng dané saking warsa 2014 liwat cakepané, nanging tiang tetep marasa untung polih ngwacén rariptannyané yadiastun nénten ja samian, sangkaning reriptan-reriptannyané sané sampun kawedar punika becik pisan lan maduwé caciri sané khas yén bandingang ring penulis lianan ring Indonesia.
            Sira sané nénten uning Éka Kurniawan? Para penulis pastika sampun akéh sané uning. Éka Kurniawan wantah silih sinunggil penulis sané sampun kaloktah ring Indonésia wiadin ring dura negara sangkaning reriptannyané sané becik. Akéh rariptané sané sampun kawedar ring koran wiadin kacétak marupa cakepan. Taler wénten cakepané sané sampun kaalih baasaang inggih punika “Cantik itu Luka” lan “Lelaki Harimau.” Lan tiang wantah silih sinunggil sané seneng ring rariptannyané.
            Sangkaning iseng-iseng tiang numbas cakepanipuné sané mamurda “Seperti Dendam, Rindu Harus Dibayar Tuntas” sané marupa novél punika, tiang dados kacantol sareng rariptannyané. Yadiastun cakepané punika madaging labél 21+ ring sampulné, sané nyiriang cakepané punika katiba ring sang sané sampun mayusa selikur tiban menekang, nanging tiang meled pisan ngwacén, lan tiang seneng ring daging cakepané punika. Boya ja sangkaning daging caritané sané nyaritayang indik “kedis” sané nénten sida matangi, nanging sangkaning caritané punika wanén. Kadi anak ngawag-awagin, nanging boya ja awag-awagan lan becik panadosné. Daging caritané taler nénten ja ruwet, nanging yéning resepang maarti dalem. Padet, yening manut pinampén titiangé.
            Sangkaning tiang kecantol sareng cakepan “Seperti Dendam, Rindu Harus Dibayar Tuntas,” raris tiang numbas cakepanné sané mamurda “Cantik itu Luka,” novél kapertama saking Éka Kurniawan lan sané ngawinang dané kakenal. Saking cakepané puniki tiang manggihin wangun carita sané mabinayan saking carita sané mamurda “Seperti Dendam, Rindu Harus Dibayar Tuntas.” Boya mabinayan saking daging carita kémanten, taler mabinayan saking téknik penceritaan. Niki nyihnayang Éka Kurniawan nénten ja nganggén téknik penceritaan sané monoton, nanging bervariasi.
            Raris tiang malih numbas cakepanné sané mamurda “Lelaki Harimau” nyaritayang indik anak muani sané marasa déwékné dados macan (harimau). Caritané niki taler ngawinang tiang nyansan kacantol sareng reriptané Éka Kurniawan. Lan sané kaping untat tiang taler ngwacén pupulan satua cutetnyané sané mamurda “Perempuan Patah Hati yang Kembali Menemukan Cinta Melalui Mimpi”. Saking murdan cakepané kémanten sampun becik lan ngawinang para pangwacéné ngedot ngwacén dagingnyané. Ring pupulan satua cutet puniki Éka Kurniawan ngédéngang utawi nyentokan kawagedannyané ngaramu utawi nyusun kruna-kruna dados carita sané becik. Yadiastun carita ring pupulan satua cutet puniki nénten ja sabecik novél-novélnyané—minab sangkaning dané biasa makarya novél—nanging yéning manut pinampén tiangé pupulan satua cutet puniki becik pisan lan ciri khas saking pangawiné kantun neket ring soang-soang carita.
            Sayuwakti tiang durung polih ngwacén samian cakepan-cakepan lan rariptan saking Éka Kurniawan punika, nanging tiang manggihin ring samian daging caritané punika wantah ngabungang unsur réalisme lan unsur suréalisme. Penggabungan unsur punika ngawinang daging caritannyané becik lan pantes kadadosang réferénsi bacaan ring sang sané seneng ngwacén sastra Indonésia utamanipun satua cutet miwah novél. Lianan ring punika, tokoh-tokoh ring sajeroning cakepané taler kuat pisan, lan alur caritané kaplali olih dané sané ngawinang caritané punika sayan becik.
            Nika wantah jalan tiangé makenalan sareng Éka Kurniawan. Sapunapi, idadané taler kacantol sareng rariptannyané?
                                                                                               

                                                                                    Selemadeg Timur, 2 Juli 2015

Kopi Tanpa Gula

Olih: I Putu Supartika

Idadané sareng sami pastika sampun naanin manggihin anak bajang sané mapenganggo serba kuangan. Minab té nika sangkaning bes kabelogan tukang jaité makarya penganggo sané nénten ngitung sikut awak. Minab taler ulian kirangan kain rikala makarya penganggo punika. Napi sangkaning anak bajangé punika bes belogajum. Sampun belog maimbuh ajum.
Ring marginé akeh panggihin unduk-unduk sekadi puniki. Minab ngawai manggihin. Rasané nénten ja tegep dinané puniki mamargi yéning nénten manggihin unduk sekadi puniki. Wénten sané macelana bawak ngédéngang paané. Wénten sané mabaju bawak ngédéngang pungsed. Wénten taler sané mabaju kuangan lan ngédéngang sané nénten patut édéngang. Mih Déwa Ratu, miribké guminé mangkin sampun singsal. Sampun mabading. Miribké aab jagaté ngajahin mangda bajang-bajangé ngédéngang napi sané nénten patut édéngang.
Dumun satondéné wénten penganggo, wantah saja anaké liu sané malalung. Ngédéngang napi sané nénten patut édéngang. Minab sangkaning papineh jatmané sampun ngalimbak lan uning ajah-ajahan tata susila lan tata krama, ipun makarya penganggo anggén nekepin utawi ngilidang napi sané nénten patut édéngang. Sayan ngalimbak papinehné sayan ngamelahang ipun makarya penganggo kantos penganggoné punika becik sakadi modél-modél sané wénten mangkin. Sakéwala sayan ngalimbakné papineh jatmané sampun ménjamin sayan mecikang kawéntenané?
Durung! Yén saja ulian papineh jatmané sané sayan ngalimbak ngawinang kawéntenané nyansan mecikang, ngudiang wénten anak bajang sané mapenganggo kuangan. Yén rereh ring pasar utawi ring toko-toko penganggo kari akéh modél-modél penganggo sané nénten kuangan utawi dados nikaang sampun pragat. Nanging nguda bajang-bajangé mamilih modél penganggo sané kantun kuangan utawi durung ja pragat kajait olih tukang jaité?
Yén manut papineh titiangé, minab anaké bajang sané mapenganggé kuang punika dot ngasanin kénkén guminé dugas durung wénten penganggo, sakéwala ipun kantun mabani takut sané ngawinang ipun tuah bani mapenganggo sané kuangan kémanten lan durung bani malalung sakadi anaké ipidan sadurungé wénten penganggo. Nanging ipun nénten uning yén ring jamané mangkin indiké punika nénten ja patut. Kén krana kénten, mangkin jatmané sampun uning kén sané becik lan kén sané nénten becik. Punika taler jatmané sampun uning tata krama. Yéning sané mapenganggo kari kuangan punika nénten ja naanin masekolah minab kantun wénten “toléransi” duaning minab ipun kirang indik tata krama. Sakéwanten yéning sané mapenganggo kuangan nika sampun masekolah, napi malih tingkatan sekolahné sampun tegeh nika mawasta “keterlaluan.”
Petakon-petakon ngenénin indiké punika pacang majeljel di kenehé. Napi sujatiné sané makrana indiké punika. Napiké niki silih sinunggil contoh dégradasi moral. Miwah petakon-petakon lianan sané méweh pacang kacawis.
Yén nirgamayang titiang jeg sakadi nginem kopi tanpa gula indiké punika. Rasané pait sakéwala ngawinang “ketagihan.” Teges ipuné inggih punika: saja akeh sané nénten seneng nyingakin lan indike punika ngawinang penyakit, sakéwala akéhan masih sané nemenin lan ngawinang ketagihan, kadirasa nénten ja tegep rasané yéning tanpa mapenganggo kuangan.
Indik penganggo kuangan sané kaanggén olih bajang-bajangé. Nika patut pikayunin sareng. Dadosang PR ring padéwékané soang-soang. Para rerama sané maduwé anak alit sakadi punika sampunang baanga kantos kakénten. Baangin ipun pitutur akidik mangda nénten dados “kebiasaan.” Napimalih ring Bali iraga maduwé akéh bacakan tata lan adat sopan santun. Napiké punika tata krama, tata susila, miwah tata sané lianan. Yén indiké punika terus-terusan mamargi lan ketami ngantos bénjang pungkur, bisa-bisa indiké puniki dados silih sinunggil krana sané ngranayang adat Baliné luntur, napimalih penganggo kuangan punika sampun ngrangsukin penganggo adat sané kaanggen rikala ka pura, sakadi sane sampun ketah kauningin akéh bajang-bajangé sané nganggén kamben ring duur entud. Sinah nika silih sinunggil dampak penganggo kuangané punika. Mangda sampunang indiké puniki manados sakadi nginem kopi tanpa gula, wénten sané nénten nemenin sakéwala sané demen akéhan ring sané nénten nemenin lan makelo-kelo dados lumrah.

Singaraja, 4 Maret 2015

Kawéntenan Buku Sastra Bali Modéren ring Perpustakaan Sekolah

Olih: I Putu Supartika

Mangkin sampun akéh buku-buku sastra Bali modéren sané kamedalang olih pangawiné, utamané pangawi sané wimuda. Wénten buku Swécan Widhi saking I Komang Alit Juliarta, Belog saking Tudékamatra, Mlajah saking Madé Suar, Ngurug Pasih saking Putra Ariawan, Yén Bénjang Tiang dados Présidén olih I Putu Supartika, Blanjong olih Ari Dwijayanti lan buku-buku sastra Bali modéren sané lianan. Yadiastun sampun akéh buku-buku sastra Bali sané kamedalang, nanging nénten akéh anak sané uning indiké punika. Minab sangkaning kirangné penyebaran buku-buku punika ring masyarakat.
Napi malih masyarakat umum utawi murid-murid sekolahan, mahasiswa Basa Bali lan guru Basa Bali kémanten taler nénten ja akéh sané uning buku-buku punika. Minab ipun tuah uning ring buku pangawi-pangawi senior kémanten, lan uningné tuah amuncuk kuku. Yéning asapunika kawéntenané, jagi asapunapiang carané mangda akéh pangwacén lan peminat sastra Baliné? Indiké punika ngiring pikayunin mangkin, krana sastra Bali modéren tuah silih sinunggil idéntitas i raga dados jatma Bali—krana ring sastra Bali modéren nganggén Basa Bali.
Minab silih sinunggil carané mangda buku-buku sastra Bali modéren nyansan kakenal, wantah nambahin koleksi buku-buku sastra Bali modéren ring perpustakan-perpustakaan sekolah ring Bali. Melarapan antuk utsahané punika, pastika jagi mersidayang ngédéngang utawi ngenalang buku-buku sastra Bali sané kamedalang olih para pangawiné. Nénten ja ngenalang buku kémanten tatujoné, nanging mérsidayang nincapang minat ngwacén buku-buku sastra Bali modéren para sisiané ring sekolah-sekolah. Taler mersidayang ngawinang para sisiané bisa lan biasa mabasa Bali melarapan antuk malajah saking buku-buku punika.
Mangkin, kawéntenan buku-buku sastra Bali modéren ring perpustakaan sekolah kantun akidik pisan. Tuah wénten siki kalih kémanten, lan mersidayang kaketékin baan jrijin lima. Indiké punika minab sangkaning kirangné uratian pemerintahé ring kawéntenan sastra Bali modéren. Yén yaktiké buku sastra Bali modérené punika akeh kasediaang ring perpustakaan-perpustakaan sekolah, minab sastra Baliné punika pacang nglimbak pisan, lan gelis kauningin olih para pangwacéné.
Kantun akeh taler kawigunané yéning buku-buku sastra Bali modéren punika wénten ring perpustakaan sekolah. Lianan tekéning mersidayang kadadosang sarana ngajegang basa Bali, taler pinaka sarana ngenalang para pangawi wimuda sané wau malajah makekawian sané pacang dados génerasi penerus sastra Bali modéren. Taler pinaka suntikan ring para pangawiné mangda sayan nincap semangatnyané makekawian, utamané pangawi wimuda. Krana pangawi wimuda tuah panyambung génerasi pangawi-pangawi sénior. Yéning nénten wénten génerasi penerus, sinah sastra Bali modéren pacang mandeg, lan ilang.
Perpustakaan ring sekolah, yén nirgamayang titiang wantah jantung sekolahé. Krana ring perpustakaan tuah gudang ilmu. Genah sekancan wacakan buku, lan penunjang paplajahan ring sekolah. Nénten ja punika kémanten, sakéwala taler genah ngaruruh paplajahan sané nénten utawi durung kapanggih rikala malajah ring kelas.
Duaning perpustakaan ring sekolah punika gudang ilmu, sampun sepantesné yéning sastra Bali modéren taler polih genah ring perpustakaan sekolah. Krana sastra Bali modéren punika taler ilmu, sané pantes lan patut kaplajahin. Ring sastra Bali modéren nénten ja madaging isin keneh pangawiné utawi hayalan saking pangawiné kémanten, nanging madaging akéh paplajahan lan tatuwek sané maguna. Lianan ring punika, sangkaning ngwacén buku-buku sastra Bali modéren, para sisiané pacang nyansan biasa mabasa Bali, nganggén basa Bali ring sajeroning kauripané sakadi sané sampun uningang titiang ring ajeng.
Dumadak ja, buku-buku sastra Bali modéren gelis polih genah sané becik ring perpustakaan sekolah. Sané ngawinang sastra Bali modéren nénten ja semarak sangkaning pangawi lan cakepan sané kawedar kémanten, nanging sangkaning pangwacéné sané nyansan akéh ulian cakepan-cakepan punika sampun wénten ring perpustakaan sekolah, lan bébas kawacén olih para sisia lan guru rig sekolah.
Titiang nyaratang pisan indiké punika sida kapanggih. Yén indiké punika sida kapanggih, sinah titiang sané kantun dados pangawi wimuda lan kantun malajah makekawian pacang liang. Liang sangkaning napi sané karyanin titiang wénten sané ngwacén, liang sangkaning sastra Bali modérené kakenal olih sisiané ring sekolah, lan liang sangkaning sastra Bali modérené kantun polih genah sané becik.


                                                                                                Singaraja, Juni 2015

Swalapatra Saking I Ketut Aryawan Kenceng

Olih: I Putu Supartika

Malarapan antuk puisi haiku mabasa Bali, penyair sané embas ring Banjar Bendul, Klungkung pinanggal 22 Désémbér 1959 ngicén swalapatra majeng ring i raga sareng sami. Penyair sané mapeséngan I Ketut Aryawan Kenceng puniki, akéh ngicén i raga tatuwek idup lan sasuluh idup. Tigang cakepan sané sampun kamedalang, samian madaging tutur lan sasuluh idup sané mautama. Sané patut kadadosang pinaka dasar, utawi renungan, utawi taler dados kabaos tuntunan ring sajeroning kauripan.
Cakepan kapertama mamurda “Beruk” sané madaging séket lima puisi haiku mabasa Bali, punika tuah swalapatra kapertama saking dané sané katuju marep ring i raga sareng sami. Puisi-puisi sané wénten ring cakepan puniki akéh pisan madaging tetuwek-tetuwek idup. Silih sinunggil contohné tuah puisi sané mamurda “Patapan Padi.” Sayan mentul sayan misi/ Mayasa nangun kérti/ Matapa masantun sari (saking pupulan puisi haiku mabasa Bali “Beruk” Hal. 20). Yéning manut ring pinampén titiangé, yadiastun daging puisiné puniki cutet, nanging puisi puniki maduwé artos sané nénten ja cutet sakadi daging puisiné. Wénten artos lan makna sané dalem ring puisi punika. Yén titiang nénten iwang, minab pangawi puisiné puniki (I Ketut Aryawan Kenceng), dot ngawinang i raga sareng sami sadar. Rikala i raga nyansan kelih, nyansan akeh paplajahan, pengalaman, taler kabisaan sané polihang i raga. Yén sampun akéh i raga polih indiké punika, jalan anggén becikang, sampunang sumbunganga ring anak lianan. Bilaperlu anggén samian sané sampun kapolih punika mayasa ring anak sané lianan, sinah i raga pacang polih kadirgayusan. Lianan ring puisi sané mamurda “Patapan Padi” taler kantun akéh puisi ring cakepan “Beruk” puniki sané madaging tetuwek, minakadi puisi sané mamurda “Pis, Sakuni, Kauripan, Pitutur, Sesana, Tulis Gidat, Sangut, miwah sané lianan.”
Cakepan kaping kalih mamurda “Bikul” tuah swalapatra kaping kalih sané katuju ring i raga sareng sami. Ring cakepan puniki taler wénten akéh tetuwek idup sané patut anggén gegamelan rikala nyalanin urip ring guminé. Minakadi wénten puisi sané mamurda “Isin Gumi” sané ngarepang mangda i raga uning, ring jagaté puniki akéh sané mabinayan. Wénten jelé, wénten melah, lan punika dados asiki mentik ring jagaté puniki. Taler wénten puisi sané mamurda “Éling” sané dagingnyané ngicénin i raga sareng sami tetuwek mangda setata éling ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa.
Cakepan sané kaping tiga mamurda “Bubu” punika tuah swalapatra sané kaping tiga katuju ring i raga sareng sami. Irika wénten tetuwek sapunapi carané ngambekang arta brana mangda nénten ngawinang i raga buut malarapan antuk puisi “Arta Brana”, wénten piteket mangda setata bakti ring rerama ring pusis “Subakti”, lan wénten piteket mangda i raga setata éling ring déwék padidi malarapan antuk puisi “Potrékan Déwék.”
Maka tatiga pupulan puisi haiku mabasa Bali punika satmaka swalapatra saking I Ketut Ariawan Kenceng marep ring i raga sareng sami sumangdané i raga setata éling ring déwék wénten ring jagaté. I raga wénten ring jagaté kakardi olih Widhi, kaasuh olih rerama, taler ring jagaté i raga nénten mersidayang idup padidi krana punika patut saling tulungin, lan duweg manyama braya. Punika taler sampunang ngambekang momo, sampunang ngawi biuta, krana punika pacang ngawi leteh lan uwug.
Mangkin risampuné wénten swalapatra saking I Ketut Aryawan Kenceng malarapan antuk cakepané punika sané katuju ring i raga sareng sami, ngiring resepang swalapatrané punika, mangda i raga seken-seken dados jatma sané maguna, saling asah, saling asuh salunglung sabayantaka.


Singaraja, 5 April 2015


Kumpulan Puisi Berbahasa Bali

Setelah menerbitkan buku kumpulan cerpen berbahasa Bali pertamanya yang berjudul "Yen Benjang Tiang dados Presiden", I Putu Supartika kembali menerbitkan sebuah buku kumpulan puisi berbahasa Bali dengan judul "LELAKUT" yang diterbitkan oleh Pustaka Ekspresi.
Adapun pengantar buku ini adalah sebagai berikut.
“Lelakut”
Pupulan Puisi Bali Modérn (?)



Tiang makenalan ngajak puisi uli dugas tiang nu masekolah di SMA, ulian tiang buta tekéning puisi lan tiang dot nawang apa ento puisi. Tiang nulis puisi magabag-gabagan cara mentas di petengé tanpa sundih. Peningalan tiangé ané tusing nyidaang ningalin apa paksaang tiang apang nyidaang nepukin jalan puisiné ento. Sabilang wai tiang rajin maca puisi di internét lan di perpustakaan sekolah, lan puisi ané kapertama baca tiang dugas SMA lan dadi dademenan tiangé tuah puisi kritikné WS Réndra. Suud ento mara tiang makenalan ngajak puisiné Chairil Anwar, Taufiq Ismail, Sutardji Calzoum Bachri, Sapardi Djoko Damono, Joko Pinurbo, lan Wiji Tukul. Sasukat tiang makenalan ngajak puisi kritikné WS Réndra, ditu tiang malajahang déwék nulis puisi kritik nuutin gayané WS Réndra.
Ané jani kanti suba limang tiban tiang muruk nulis puisi, lantas tiang ngawanénang raga nerbitang buku pupulan puisi Bali modérn (yén manut tekén keneh tiangé buku ené boya ja pupulan puisi, nanging pupulan kruna ané tusing ja ada gunane). Buku jelék ané judulné “LELAKUT” lan sing pantes anggon apa-apa sajabaning anggon luu di tong sampahé. Sakéwala yadiastun puisiné ené tuah pupulan luu di tong sampahé, nanging puisi ené nyidaang ngaénang anak mati ngadeg ulian pegat angkihané. Percaya? Percaya sing percaya terserah idadané. Lan tiang ngorahin idadané eda ngugu anak bobad cara tiang.
Puisi. Ningeh kruna puisi nyén ané sing nawang? Makejang pasti suba nawang. Yadiastun ia mara lekad pasti ia nawang puisi yadiastun tusing bisa nyambat yén ento puisi. Sakéwala manut tekén keneh tiangé, puisi tusing ja setata nganggon basa ané alus, lemuh, ngulangunin, lan ngaénang i raga makeber ka langité. Nanging puisi masih nyidaang ngaé i raga gedeg, nemah-misuh, stép, struk, tur mati ngadeg. Tiang percaya unduké ento, krana ulian puisi nyidaang ngaénang guminé biur. Yén idadané sing percaya terserah ditu, eda tuutina tiang.
WS Réndra. Nyén ané sing nawang? WS Réndra tuah silih sinunggil penyair ané muktiang puisi boya ja pupulan kruna ané lengut, lan ngaénang bajang-bajangé nylémpoh dimaluné tur ngorahang “tiang tresna tekén bli ulian atin tiangé suba kategul olih puisin bliné ané ngaénang tiang dasdasan mati baan luungné,” nanging ia muktiang yén puisi ento nyidaang ngritik pedas, ngaé koping kebus. Nyidaang ngaénang jengah. Ngaénang gedeg basang. Contoh ané lén tuah Wiji Tukul ané kailangang lan kanti jani tusing taén ada ané nepukin, masih ngritik nganggon puisi. Ia milu unjuk rasa mélanin anak ané tuara tur mamaca puisi kritikné ri kala unjuk rasa. Ulian ento, tiang masih dot milu ngritik nganggon puisi, mélanin anak tuara.
Ané jani satondén idadané mamaca bukuné ené, tiang mapengidih yéning idadané sing demen kakritik anak lén, luungan da mamaca buku puisi “LELAKUT” ené. Diolas da! Katimbang idadané nyakit ati ulian isin bukuné ené luungan pejang dogén bukuné ené di plangkirané tur banténin sabilang wai. Nanging yén idadané dot ngritik apabuin dot malajah nemah lan nyelék-nyelékang anak lénan, bukuné ené patut baca. Tiang suba ngorahin malu-malu apang tiang tusing kasambat dadi tukang kritik lan tukang temah ané ulap tekén pipis. Sakéwala yén idadané mamengkung sing kenapa, jalan baca bukuné ené apang kanti pragat lan orahin nyama-nyamané apang ngelah bukuné ené.
Nah kanggoang malu akéto dogén apang tusing orahanga tiang liunan munyi sakéwala tusing ada bukti apa-apané. Buin acepok tiang ngingétin idadané yéning buku pupulan puisi “LELAKUT” ené tuah buku jelék lan tusing ja lakar ngaénang idadané duweg krana ané nulis isin bukuné ené anak belog lan tusing nawang apa.  Suksma.


Singaraja, 2015



Supartika

Design covernya adalah sebagai berikut.

cover "LELAKUT"